از خشت تا سنگ عمارت/ موزه مردم شناسی درعمارتی که تحول معماری را روایت می کند

مجموعه ساختمان های میراثی مرکز شهر رشت، روایتگر دوره تحول معماری و برگرفته از الگوی معماری نئوکلاسیک روسیه است. بتازگی مرمت و تغییر کاربری عمارت بلدیه رشت به«موزه مردم شناسی» تصویب شده است.

رشت- مهری شیرمحمدی- خبرگزاری شبستان

در اواخر دوره قاجار، سبکی از معماری در رشت آغاز شد که در دوره پهلوی به اوج خود رسید. این نوع معماری«سنگ عمارت» نامیده می شد. نخستین عمارت موسوم به سنگ عمارت، در محله چله خانه رشت با گنبدهای پیازی شکل اش، در قرق کارگزاری سربرآورد.

یک مهندس معمار و پژوهشگر درباره معماری موسوم به سنگ عمارت می گوید: به ساختمان هایی که از معماری نئوکلاسیک روسیه تزاری اقتباس شده  بود،«سنگ عمارت» می گفتند. این بناها،در اواخر سلسله قاجار و در آغاز این قرن در رشت ساخته می شد.

روبرت واهانیان تبریز، به اولین نمونه بنای سنگ عمارت در رشت اشاره کرده و می افزاید: نخستین نمونه ساختمان موسوم به سنگ عمارت توسط تاجري از اهالي رشت به نام« محمد جعفر علي‌يِف» در نزديكي محله چله خانه و در كنار قرق كارگذاري ساخته شده بود. اين ساختمان در ۳مه ۱۹۱۲طراحي شده بود.اين بنا- كه سه گنبد پيازي شكل به مانند ساختمان هاي معماري نئوكلاسيك روسيه داشت- با داشتن نقشه هاي از پيش تهيه شده، در نوع خودش بینظیر بود.متاسفانه اين بناي ارزشمند در سال ۱۳۴۵شمسي تخريب و ساختمان دادگستري به جاي آن ساخته شد.
بنده در یک نشست  ویژه گروه معماری ، در خانه فرهنگ گیلان ، نوه دختری مرحوم محمد جعفر علی یف به نام«اسفندیار امین رشتی» را به مراسم دعوت کردم و کسی هم نمی دانست او کیست.

این پژوهشگر با اشاره به محلات هفتگانه رشت به استناد قدیمی ترین نقشه موجود رشت، اضافه می کند: « ذوالفقار خان» در سال ۱۲۴۹ به دستور آصف الدوله شیرزای، نایب حکومه گیلان، نقشه رشت را ترسیم کرد. محلات هفتگانه هرکدام برای خود مکان های عمومی نظیر، مسجد، حمام و بازار داشت.

واهانیان، با بیان اینکه شكلدهيبافتشهري رشت بر اثر ارتباطات تجاري ،نظامي و سياسي شهروندان روسيه و اروپا با گيلان زمين به وجود آمده، تصریح کرد: بعد از مشروطه و در اثر آشنایی با مراکز اداری و سیاسی جدید، موسسات و نهادهاي جديد اداري و تجاري-كه از فرهنگ هاي ديگر به گيلان آمده و پيش از اين سال ها در گيلان وجود نداشت- در گیلان ساخته شدند. چون این موسسات واردادتی بودند، معماري اين موسسات ونهادها هم عينا وارد شد. نظیر آن عمارت بلدیه، مریضخانه بلدیه و ساختمان پست بود. به خصوص ساختمان هاي ” زاستاو” (Застав) كه اداره هاي راهداري در ورودي هاي شهرهاي گيلان بودند. راهداری توسط روس ها اداره مي شد و عوارض و ماليات هايي را از مردم در سرحدات شهرها مي گرفت.

این پژوهشگر، به دوره ي تحول گيلان در نهضت جنگل و زمان پس از آن اشاره نموده و اضافه می کند: پس از سرکوب جنگلیان ، رشت به دست سردار سپه افتاد و پس از اين دوره شاهد حضور حکمران نظامی در گیلان هستیم. و نخستین بنای باشکوه به سبک معماری نئوکلاسیک روسیه، عمارت بلدیه رشت است که نماد همکاری کمیسیون بلدی شهر رشت و شهرداران نظامی با حکمران نظامی وقت گیلان،یعنی؛ «سرتیپ محمد حسین آیرم» است. وی تحصیل کرده مدرسه نظامی سنت پترزبورگ روسیه بود.

این مهندس معمار، درباره سازنده عمارتبلدیه رشت می گوید: کلنگ احداث ساختمان اداری بلدیهرشت در پاییز سال ۱۳۰۳ خورشیدی مقارن با اواخر سلسله قاجار، در ضلع شرقی بقعه «استاد ابوجعفر ثومی» به زمین زده شد و چهارم اردیبهشت ۱۳۰۵ به مناسبت روی کار آمدن پهلوی اول افتتاح گردید.

طرح این بنا، اقتباسی از معماری های سبک نئوکلاسیک روسیه تزاری است. طراح بنا «آرتم سرداراُف» و سازنده آن به روایت جهانگیر سرتیپ پور، «اسکندرخان ارمنی» بوده است.

روبرت واهانیان، شهردارانی راکه ساخت عمارت بلدیه در دوران مدیریت ایشان انجام شد، نام برده و می گوید: «یاور اسماعیل سهراب زاده: از ۱۳آبان ۱۳۰۳ تا پائیز۱۳۰۴ شمسی»، «یاور موسی شاهقلی: از پائیز ۱۳۰۴ تا ۲۱ فروردین ۱۳۰۵شمسی» و «یاور محمد غفاری: از ۲۱فروردین ۱۳۰۵ تا ۵مرداد ۱۳۰۵»، در دوران مدیریت شهرداری بر اجرای ساخت عمارت بلدیه نظارت داشتند.

واهانیان اضافه می کند: در ادامه ي اين سير تاريخي، ساختمان های دیگری همچون؛ تلگرافخانه ،بانك ،تجارتخانه ها ومراكز نظامي و حتي منازل مسكوني با معماري جديد وارد شهر رشت شد و بافت شهر رشت را دچار تحول نمود.
عمارت بلدیه رشت، عمرش تازه از نیمه گذشته بود که درتاریخ ۲۶ آذر ۱۳۵۶ بهشماره‌ی  ۱۵۱۶  در فهرست بناهای میراثی کشور بهثبترسید. آن زمان قرار بود به عنوان موزه هنرهای معاصر تغییر کاربری یابد. بدین منظور تابلوهای نقاشی از اساتید نقاشی گیلان خریداری شد تا در موزه به نمایش درآید. اما این ساختمان همچنان به عنوان ساختمان اداری باقی ماند تا در زلزله تابستان ۱۳۶۹ منجیل آسیب دید و برج ساعت عمارت بطور کامل فروریخت.

روبرت واهانیان، آن زمان مسئول مرمت عمارتی شد که امروز نماد شهر رشت است. حالا برای دومین بار قرار است عمارت بلدیه رشت مرمت شود. ولی این بار تغییر کاربری به عنوان« موزه مردم شناسی» وعده داده شده است.

معاون میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری گیلان در این باره می گوید: طرح مرمت و احیای عمارت بلدیه رشت توسط مهندسین مشاور و زیر نظر سازمان عمران و بازآفرینی شهرداری رشت آماده شده است.

ولی جهانی، می افزاید: در هفتمین جلسه شورای فنی اداره‌کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی گیلان، که با حضور مسعود حلاج‌پور مدیرکل میراث‌فرهنگی و اعضای شورای فنی استان گیلان برگزار شد، برای دومین بار فرایند مرمت عمارت بلدیه و تبدیل آن به موزه مردم‌شناسی گیلان ، بررسی  و  پس از رفع اشکالات تصویب شد.

وی تاکید می کند: روند احیا و مرمت این ساختمان توسط سازمان عمران و بازآفرینی شهرداری رشت و با نظارت اداره کل میراث فرهنگی گیلان بزودی آغاز می شود.