تنوع زبانی در گیلان و پیشگامان تحقیق در زبان های گیلکی، تاتی و تالشی

گیلان مصور- مهری شیرمحمدی

امروز روز جهانی زبان مادری است و یونسکو در پیام خود ضمن احترام و اذعان بر آموزش و حفاظت از زبان های مادری، خواستار درک آموزش چند زبانگی در همه جا از جمله نظام های آموزشی، اداری، بیانات فرهنگی  و حتی فضای مجازی و حوزه تجارت شده است.

امروز گیلان با بیشترین تنوع زبانی؛ گیلکی شرق و غرب، زبان تاتی و تالشی و حتی ترکی بیش از هر چیز نیاز دارد تا با انتقال این زبان از دل خانواده و آموزش علمی با پژوهش، کتابت و حتی تدریس در مراکز آموزشی، موجب پویایی زبان های محلی خود شود.

به همان اندازه که «زبان فارسی» هویت ما ایرانیان را تشکیل می دهد، زبان های مادری نیز می تواند هویت محلی هر منطقه را حفظ کنند. بخشی از فرهنگ محلی و هویت قومی، در زبان هر قوم نهفته است و حفظ زبان به حفظ و پویایی فرهنگ هر منطقه کمک می کند. زبان های محلی گیلان در سالهای اخیر  با تلاش دوستداران فرهنگ، با کتابت، سرودن اشعاری به زبان محلی و حتی تدوین دستور  و… تا حدودی از انزوا خارج شده است.

منوچهر ستوده پیشگام در کتابت زبان گیلکی

در حوزه کتابت فرهنگ زبان گیلکی، اولین نویسنده پیشگام، شادوران «منوچهر ستوده» بود. وی با اینکه گیلانی نبود ولی در سال ۱۳۳۲ توانست از سوی انجمن ایرانشناسی کتابی در فرهنگ گیلکی  و در ۲۷۵ صفحه منتشر نماید.

 دومین اثر قابل معرفی، «فرهنگ لغات و اصطلاحات و ضرب المثلهای گیلکی» است که در سال ۱۳۵۵ توسط «احمد مرعشی» منتشر شد. مرعشی توانست در سال ۱۳۶۳ «واژه نامه گویش گیلکی» را هم به انضمام اصطلاحات و ضرب المثلهای گیلکی منتشر نماید.

«محود پاینده لنگرودی»، در سالهای ۱۳۵۷ «فرهنگ گیل و دیلم» را برای چاپ آماده نمود ولی بحبوحه انقلاب مانع از انتشار آن شد تا اینکه در سال ۱۳۶۲ کتابش با حذف و اضافاتی منتشر گردید. این فرهنگ لغت فارسی  به گیلکی  است. و توانست جایزه بهترین اثر برگزیده کتاب سال را دریافت نماید.

«دستور زبان گیلکی» اثر «جعفر بخشزاد محمودی» نیز اثری قابل توجه در شناخت زوایای زبان گیلکی است که نویسنده برای تدوین آن ۲۵ سال زحمت کشیده است.

قطورترین فرهنگ لغت گیلکی

 یکی از آثاری که به زودی به چاپ می رسد، و قطورترین کتاب در حوزه فرهنگ گیلکی منطقه «بیه پیش» خواهد بود،  فرهنگ لغت گیلکی به فارسی است که «نادر زکی پور لنگرودی» از سال ۱۳۵۴ تاکنون برای آن زحمت کشیده است.

با انتشار این کتاب شاهد زنده شدن ۱۰ هزار ضرب المثل، ۱۵هزار تمثیل و بیش از ۸هزار واژه گیلکی منطق بیه پیش (شرق رودخانه سفیدرود) خواهیم بود.

البته در استان گیلان بجز غلبه زبان گیلکی که در حوزه شرق و غرب گیلان با تفاوت های لهجه ای روبرو است، شاهد تلاش های دوستداران دیگر زبانها هم بوده ایم.  زبان هایی مانند «تالشی» در حوزه غرب هنوز زنده است. هرچند در برخی مناطق تالش نشین بخاطر همجواری با استانهای ترک نشین، شاهد اختلاط این دو زبان هستیم، ولی خوشبختانه زبان تالشی به خوبی به حیات خود ادامه می دهد.

همچنین در برخی نقاط گیلان نظیر برخی روستاها در اسالم، جوبن رودبار، خلوشت و پاکده در بخش جیرنده رودبار شاهد زنده بودن« زبان تاتی» هم هستیم. تاتی از قدیمی ترین زبان های ایران باستان است که متاسفانه  افتان و خیزان  در دورافتاده ترین مناطق ایران حیات دارد. در حوزه زبان تالشی و حتی تاتی در سالهای اخیر شاهد پژوهش های خوبی از سوی «علی عبدلی» بوده ایم. وی که زاده روستای تات زبان کلور خلخال است با مهاجرت به گیلان، به خوبی توانسته در هر دو زبان تالیفاتی داشته باشد. کتاب «فرهنگ تاتی و تالشی» و «فرهنگ تطبیقی تالشی تاتی و آذری» از نمونه های خوب تالیفات علی عبدلی است.

روز جهانی زبان مادری باید فرصت مکسی باشد برای تمامی دوستداران فرهنگ گیلان تا بدانند بهترین راه آموزش زبان مادری همانطور که از نامش پیداست؛ در درجه اول آموزشی شفاهی است که از بطن خانواده برمی خیزد.