از بست نشینی جد شاهان صفوی تا برگزاری اولین انتخابات انجمن شهر؛ مسجد سفید رشت راوی حوادث تاریخی است

 ۳۱مرداد ماه روز جهانی مسجد نامگذاری شده است. بر همین اساس به سراغ یکی از مساجد قدیمی شهر رشت رفتیم، که حوادث تاریخی زیادی را به خود دیده است.

گیلان مصور- پالیز پارسا

هرچند «مسجد سفید»  رشت یک بار تجدید بنا شده و تاریخ دقیق احداث آن مشخص نیست اما بنا بر کتیبه نصب شده بر یکی از کاشیهای سمت راست محراب، تاریخ بنای جدید را در سنه ۱۳۴۴ (قمری) روایت می کند.

 قدیمی‌ترین تصویری که از این مسجد موجود است، یک نقاشی سیاه و سفید از مسجدی با سقف سفال پوش و پنجره های ارسی و مناره ای زیباست و فضای آبگیر اطراف را نشان می دهد که یک جهانگرد اروپایی کشیده است.

 اکنون مسجدی که بارها تجدید بنا شده، در میانه بازار رشت، قرار دارد. این مسجد شیخ صفی الدین اردبیلی، جد شاهان صفوی، و همچنین شاه اسعاعیل صفوی بنیانگذار این سلسله را به خود دیده است. بی دلیل نیست که وقتی شاه اسماعیل صفوی از اردبیل فرار کرد، به مسجدی که محل بست نشینی جدش- که داماد شیخ زاهد گیلانی است- پناه آورد.

 آن زمان این مسجد زیبا، مسجد سفید خوانده می شد. اما از زمانی که شاه عباس صفوی، قدرتمندترین شاه اسن سلسله، دچار بدبینی شد و پسر بزرگش محمد باقر حسن بیک، را در مرداب حوالی مسجد به قتل رساند، آرام آرام این مسجد به نام «شهیدیه» و یا «مسجد صفی» لقب گرفت.

اما مهمترین حادثه تاریخی این مسجد، برگزاری اولین انتخابات انجمن شهر در یک روز جمعه، برابر با ۱۹خرداد ۱۲۸۶ خورشیدی بود که بنا بر گزارشهای لوئی رابینو، کنسول انگلیس در رشت، از جمعیت ۳۰۰۰نفره رشت، ۱۷۷۶ نفر در مسجد صفی جمع شده و رای خود را به صندوق ریختند.

 چگونگی پناهنده شدن شاه اسماعیل صفوی پیش از به قدرت رسیدن در این مسجد و همینطور قتل شاهزاده صفوی، توسط شادوران منوچهر ستوده در جلد نخست «از آستارا تا استرآباد» بطور کامل گزارش شده است.

هرچند اکنون چاهی در حیاط مسجد است که مورد احترام حاجتمندان می باشد، ولی بر اساس یادداشت های دکتر ستوده، این چاه، بخشی از محوطه ای است که شاهزاده صفی به قتل رسید و وقتی شاه عباس متوجه شد پسرش بیگناه بوده است، دستور می دهد شهیدگاه را محصور کرده و پناه فقرا قرار دهند. « شاه عباس پس از کشتن صفی میرزا، چون به بیگناهی او پی برد، از کرده پشیمان شد. برای اینکه نام پسر را جاوید سازد، دستور داد محلی را که شاهزاده در آنجا کشته شده بود، محصور کردند و در آنجا بقعه ای ساختند و شهیدیه نام نهادند و آنجا را بست و پناهگاه مقصران و مجرمان ساخت. برای نگهداری «شهیدیه» و دستگیری از فقرا و تنگدستان در آن محل نیز موقوفاتی تعیین نمود و میرزا حسنعلی نام از معاریف اصفهان را متولی و نگهبان بقعه کرد.

محل مردابی که جسد «صفی میرزا» را در آن انداختند، میان منزل کنونی آقای پیشوا و چاه معروف به چاه صفی است. فعلا جزء حیاط مسجد و محصور به نرده آهنینی است.»

چاهی که در این مسجد معروف به چاه صاحب الزمان است، در حقیقت چاهی است که شیخ صفی الدین اردبیلی(جد شاهان صفوی) آن را کنده است. ستوده بر اساس روایت های محلی در این زمینه می نویسد: « مردم می گویند که شیخ صفی الدین اردبیلی به سبب قرابت با تاج الدین ابراهیم ملقب به شیخ زاهد گیلانی، به گیلان آمد و شد داشت. در این محل چاهی کند، خانقاهی ساخت و چله نشست.»

 اگرچه این چاه، که شاید آن زمان تنها برای مصرف گوشه و خانقاه شیخ صفی الدین اردبیلی کنده شده بود، در گذر زمان نقش و کارکرد جدیدی یافت و با گذشت سالها، این چاه از پذیرفتن عریضه های مردم نیز گذشت و پذیرای نذوراتی شد که با نظارت اداره اوقاف مردم به چاه ریخته می شود.

هرچند اکنون این مسجد در حصار مغازه های فروش لوازم خانگی بازار است، اما در زمان پناهنده شدن شاه اسماعیل صفوی به این مسجد، دکان جواهر فروشی «میر نجم» بود که خدمت چند روزه اش به بنیانگذار سلسله صفوی وی را بعهدها به مقام امیر الامرایی رساند.

 این مسجد کوچک که اکنون بنظر می رسد چاهش از حیاط جدا شده، در حقیقت دو فضای مجزا از هم بود. با وجود تجدید بنا شدن این مسجد، باز هم مسجد سفیدف زیبایی در خور ستایش خود را دارد. مسجدی که هنر دست معماران بومی گیلان را روایت می کند که چگونه هنر خود را مصروف علاقه های دینی خود کردند.

بنای اصلی مسجد به طول ۲۳ و عرض یازده متر است. سه فیلیپا از شرق به غرب در وسط بناست که دو تای آنها گچ بری است و اطراف آن کاشیکاری که بر کاشیها بسمله و انما یعمر مساجد الله من آمن بالله تا فادخلوها بسلام امنین درج شده و بخشی از گچ بریها نیز مزین به آیه الکرسی می باشد.

 ستون های بلند با سر ستون های گچ بری شده، طاق های هلالی و پنجره های بلند و رنگ سفید این مسجد، آرامشی را به طالبان عنایت می کند که می تواند بی واسطه حاجت و نذر خود را به خالقشان بیان نمایند.

مسجد سفید، مسجد شهیدیه یا مسجد صفی، به شماره ۳۱۱۲۷ در فهرست بناهای میراثی کشور به ثبت رسیده است.