لزوم محله محوری با رویکردهای جدید فرهنگی

به گزارش گیلان مصور،
یادداشت- عباس ایمانی پژوهشگر مطالعات فرهنگی
در بافت سنتی جامعه ایرانی، با مجموعه های فرهنگی گوناگونی روبه رو بودیم یکی از آنها، مجموعه «همسایگی» بود؛ مجموعه ای که شامل سبک خانه ها، نحوه جانمایی در محله، قرار گرفتن درهای ورودی و حتی پنجره ها، مراودات خانواده ها، بازی های بچه ها در محله و… .
در گذشته درهای ورودی غالبا روبروی هم باز نمی شد، ویا پنجره ها به نوعی قرار می گرفت که رو به حیاط همسایه نباشد، جلوی در ورودی خانه ها سکوهایی بود که هم محل گفتگوی همسایه ها بود و هم استراحتگاه موقتی برای رهگذران.
مکان های عمومی نظیر؛ نانوایی، مساجد، تکایا، تیمچه و بازار و حمام های عمومی مکانهایی بود که همسایه ها از احوال یکدیگر با خبر می شدند.
همین محله، کارکردهای مختلفی داشت؛ بیشتر دوستی ها در درون کوچه ها شکل می گرفت، دوستی هایی که مثلا بچه های دهه ۶۰، هنوز هم با یادآوری خاطرات محله، آن را تداوم بخشیده اند.
همه این عناصر، مجموعه فرهنگی همسایگی در بافت سنتی ایران را معنا می داد. این مجموعه های فرهنگی که بافت محله ها را تشکیل می داد، بسته به دیگر محله ها، تفاوت هایی هم داشت و این ناشی از تمایزات طبقاتی ساکنین محلات بود. با کمی دقت، همین امروز هم می توان نمونه های نادری از این بافت با کارکردهای خاص را مشاهده کرد.
اما در جامعه امروز با عناصر فرهنگی جدید جایگزین همسایگی و هم محله ای شده است؛ بیگانگی ، غریبگی، فردگرایی و گمنامی عناصری هستند که مجموعه های فرهنگی جامعه امروز را شکل می دهند.
اگر پایبندی به اصول اخلاقی در حوزه همسایگی نباشد، سازنده تنها به ملاحضات قانونی پایبند است. اینکه درِ ورودی آپارتمان یا پنجره ها روبه روی خانه همسایه قرار گیرد، محلی از اعراب ندارد . زیرا بیگانگی در یک آپارتمان نیز بازتولید می شود؛ نشناختن همسایه مزیت محسوب می شود، و اگر مستاجر باشند، بسیار کمتر از مالک احساس تعلق دارند. و این در تدوام همان بیگانگی است. با این حال، به عینه می توان تفاوت کیفی مستاجری در بافت هایی که هنوز از پدیده همسایگی برخوردارند با بافت هایی با معماری جدید را لمس کرد.
امروزه در محله ها که غالبا با نام کوچه ها شناخته می شود، به ندرت با گروههای نوجوان و جوان روبه رو می شویم. حتی تجمع دو سه نفره بچه های محل را تهدیدی برای آرامش محله می دانیم.
در محله های قدیم، با تعدادی خانواده روبرو بودیم که مستقل از هم ولی نزدیک به هم از لحاظ فکری، احساسی و دوستی بودند ولی امروز شما در آپارتمان ها دیگر استقلال فیزیکی سابق را هم ندارید راه پله مشترک، حیاط مشترک و حتی هزینه های عمومی مشترک ولی کاملا بیگانه از هم و بدون احساسات مشترک.
بنابراین عناصر فرهنگی مجموعه همسایگی که بافت محلات قدیمی را شکل می داد، امروز دیگر نمود عینی فراگیر ندارد. حتی نمی توان از  مفهوم و کارکرد محلات صحبت کرد. برد شناخت های کم افراد از همدیگر بیش از یک کوچه نیست.

در محلات قدیم با ساختمان های نامگذاری شده روبه رو نیستیم، ولی امروز اگر ساختمانی نام نداشته باشد، کسی از ساکنین آن  ساختمان اطلاعی ندارد و برای پیدا کردن آدرس خانه، جوینده به مشکل برمی خورد. حتی اگر نشانه های فراوانی با خود بهمراه داشته باشید.
اما در محله های قدیم بردن نام فامیل ، جستجوگر را از تلاش مستغنی می سازد و با یک پرسش، شجره نامه خانوادگی را هم می توان دریافت می کرد.
در بافت جدید شهری، شهر فاقد بسیاری از عناصر مجموعه های فرهنگی سنتی است. بنابراین صحبت از احیای آن مجموعه های فرهنگی هم کاری بیهوده و عبس خواهد بود. تنها می ماند تعریف عناصر جدید برای مجموعه های فرهنگی جدید در بافت های محلات که در راستای پیشبرد امور فرهنگی، رفاهی و خدماتی در محلات دیده شود.
بافت خانه های جدید در محلات امروز کشور بر محوریت همسایگی بنا نشده است هر چند همه به دنبال مناطقی هستند که از سطح اجتماعی و فرهنگی مساعدی برخوردار باشند، ولی در عین حال این سطح را در کنار حفظ فاصله های اجتماعی جستجو می کنند به این مفهوم که غریبه و گمنام بودن را جزء لاینفک زندگی امروز خود در محله ها محسوب می کنند.

 لذا برنامه ریزان شهری به جای اینکه به فکر احیای محلات با ویژگی های فرهنگی سنتی آن باشند، باید نخست شناخت جامع ای از شهروند امروز داشته و با محاسبه شاخصه های شهروندی در پی بسترسازی مناسب برای کنش شهروندان در بافت های جدید شهری باشند. به نظر شروع این امر باید در جهت رفع مشکلات محله ها باشد به این مفهوم که شهرداری ها با شناسایی آسیب ها و مشکلات مناطق شهری، شهروندان را در جهت رفع آن مشکلات بسیج کنند و به مفهوم واقعی مشارکت طلبی را در محلات به وجود آورند. این گام نخست می تواند به محلات، هویتی با عناصر جدید فرهنگی بدهد . البته این امر منافاتی ندارد اگه برنامه ریزان شهری بخواهند بافت سنتی برخی محلاتی را که هنوز دستخوش تغییرات گسترده نشده اند، حفظ کنند ولی احیا کردن با کارکردهای گذشته راه به جایی نخواهد برد.