سرگردانی اهداف و راههای نافرجام ؛ وقتی هزینه ها نتیجه مطلوب ندارد

گیلان مصور- یادداشت

عباس ایمانی- پژوهشگر مطالعات فرهنگی

مراسم های ملی و مذهبی چه از نوع شادی و چه حزن، در بسیاری از ملل دنیا به اشکال مختلف ظهور و بروز پیدا می کند. این مراسم گاهی از طرف حاکمیت ها خط و جهت داده می شود و گاهی هم خودجوش در بین مردم به حیات خود ادامه می دهد.

مخاطبین این مراسم ها هم متنوع هستند ولی به نظر می رسد «جوانان» پای ثابت بسیاری از این گونه مراسم ها هستند به خصوص اگر مراسم با هیجان هم همراه باشد. علل گوناگونی در سوق دادن جوانان به این سمت و سو نقش ایفا می کند از خود نمایی و هیجان طلبی گرفته تا آزادی در ابراز نیازها و رفتارها.
جوان به طور کلی دمدمی مزاج ، تنوع طلب، نو گرا، هیجان طلب و ریسک پذیر است. البته شرایط محیطی چه اجتماعی و چه طبیعی در شدت و حدت این امر بسیار نقش برجسته ای ایفا می کند. زمانی  با محیطی روبه رو هستید که بسیاری از هیجانات و گرایش های ذاتی جوان به شکل های مختلف رفع می گردد و زمانی هم با محیطی مواجه هستید که حداقل این گرایش ها را دارد.

یعنی؛ نگاه به جوان و ویژگی ها دائم در حال تغییرش، برای برنامه ریزان شهری قابل پذیرش نبوده و نیست.  از این رو سعی می شود محیطی بزرگسالارانه برای نیروی پر انرژی جوان فراهم شود که  البته سرانجام این برنامه ریزی ها از قبل مشخص و آن نافرجامی است. انباشت انرژی های این نسل و در زمانی که انرژی ها با کمترین روزنه روبرو می شود، خود را نظام گسیخته خارج می سازد.

از این رو ما در تحلیل مراسم های ملی و مذهبی باید توجه به مخاطب داشته باشیم، مخاطب شناسی شرط لازم بررسی و سپس برنامه ریزی برای این گونه پدیده های اجتماعی است.
به عنوان نمونه، عزاداری و هیات های مذهبی ایام محرم -که با بیشترین کش و مکش ها فکری در جامعه روبروست و عده ای آن را مثبت و گروهی هم آن را با نقد همراه می کنند- باید با نگاهی به دور از هیجانات و سوگیری ها مورد بررسی و کنکاش قرار داد. غالبا نظام گسیختگی ها و آنومی ها زمانی ظهور و بروز پیدا می کند که جامعه یا در بخش اهداف و یا در بخش وسایل دستیابی به این اهداف دچار آسیب شده باشد.
سه بخش در بررسی اینگونه مراسم ها و جشن ها باید مورد توجه قرار گیرد؛ اول مخاطبین دوم موضوع مورد بررسی و سوم محیط اجتماعی و طبیعی
در بحث مخاطب شناسی؛ می توانیم جامعه هدف را «گروههای سنی» قرار دهیم که در ارتباط مستقیم با موضوع مورد مطالعه ماست و نهایتا  با یک محیطی روبرو هستیم که قرار است موضوع مخاطب مورد بررسی قرار گیرد. با توجه به اینکه کشور ایران با قومیت ها و جغرافیای متنوعی روبروست لذا در نظر نگرفتن این موضوع می تواند روند بررسی را مورد چالش جدی قرار دهد.
 در گفتار جاری می خواهیم مراسم ها و هیات های محرم و آسیب های پیش روی آن را به دور از پیش داوری ها کمّی مورد بررسی قرار دهیم. مخاطب ما یعنی «جوانان» با موضوع هزینه ها و حواشی حول وحوش آن در محیط طبیعی و اجتماعی استان گیلان است.

استان گیلان یکی از پرتراکم ترین استان های کشور از لحاظ جمعیتی و استانی با نرخ بالای بیکاری است. غالب مخاطب ما در هیات ها و دسته های عزادداری محرم نسل جوان با همه ویژگی های ذکر شده در سطور بالاست.

 میزان مبالغی که در این ایام هزینه می شود، بسیار سنگین و البته بدون محاسبه است.  هزینه های خرید تجهیزات هیات ها، خرید و هزینه خوراک و پوشاک،  هزینه های جانبی برقراری امنیت ، هزینه های شهرداری ها در نظافت محیط و…

اما سالهاست این هزینه های بدون محاسبه –که همین بودجه می تواند بخشی از معضلات اجتماعی را حل نماید- ادامه دارد و هیچ حرکت محسسوسی در جهت ساماندهی  و یکسان سازی مشاهده نمی شود.

بنابراین برای مدیریت چنین هزینه هایی هم لازم است بررسی کنیم ، برگزاری مراسم های محرم با چه اهدافی توسط گروهای مختلف دنبال می شود. و به عبارتی مخاطبین ما با چه انگیزه هایی در این مراسم ها حضور می یابند.

 آیا صرفا برگزاری یک رسم دیرین است؟ آیا بردن ثواب هدف است؟ و … آنچه مسلم است مجریان نیز در تعریف اهداف، به یک تعریف مشترک و یا تعریف هایی که همپوشانی در اهداف داشته باشد، نرسیده اند.

در شرایطی که  از تریبون های مختلف پیام های متفاوتی صادر می شود،  مخاطبین نیز این تفاوت ها را دریافت می کنند؛ پیام های متفاوتی از این نوع که اگر برای امام حسین (ع) هر قدمی در این ایام بردارید ثوابش غیر قابل محاسبه است.  و یا پیامی که هدف امام حسین برقراری عدل و برابری بود و این شکل عزاداری توام با نمایش های پرهزینه، با اهداف اصلی قیام امام حسین (ع)  فاصله معنا داری دارد در همین ایام به اوج خود می رسد. پیام هایی که البته  تا سال بعد بهمین شکل تکرار و بی پاسخ می ماند.

خیل اهداف عرضه شده از یک سو و عدم  وضوح در اهداف و گاهی تناقض در اهداف می تواند مخاطبین را دچار سردرگمی و عدم انتخاب مسیر درست نماید. به عبارتی ما با شرایط متفاوتی روبرو هستیم و مخاطب با خیل انتخاب راههای رسیدن به اهدافش قرار دارد و  برخی از این راهها ممکن است برخلاف نرم های جامعه باشد.

مساله ای که  در بحث مراسم های محرم با آن روبرو هستیم، ضمن پراکندگی و تناقض آمیز بودن اهدافی که دنبال می شود رها بودن راههای رسیدن به این اهداف فرضی است. توسل به خرافات، استفاده ابزار و آلاتی که موجب آزار و اذیت دیگران می شود، هزینه هایی که برای غذا می شود و  اسرافهایی که در این ایام صورت می گیرد ، بنرها ، پارچه ها، ظروف یکبار مصرف، ترافیک ها شهر و هزاران مورد عنوان نشده ای که همه با کمی تامل درمی یابند.

چه باید کرد؟

 در وهله اول باید اهدافی که برای این امور در نظر گرفته می شود به یک ساماندهی مشخص برسد و توسط هر کسی  و با هر نیتی اهداف پراکنی نشود. بلکه افکار عمومی به یک انسجام در این حوزه برسند و این تلاش دست اندرکاران این مراسم ها را می طلبد و در مرحله بعدی باید از بین راههای رسیدن به اهداف مطرح شده بهترین شیوه ها و راهها الگوسازی شود. البته راهکارهای ارایه شده باید بتواند ویژگی های گروه های مختلف سنی را پوشش دهد.

از همه مهمتر در کنار این موارد باید به فکر آسیب های پیش روی این مراسم ها بود؛ اسراف  مواد غذایی که در قالب نذورات توزیع می شود، سرو صداهای دسته جات عزاداری در محلات، امنیت حاضران، ترافیک و بستن معابر در مسیر حرکت هیات ها، تولید زباله و رها شدن آن در معابر و… تنها برخی از موارد است که با یک برنامه ریزی درست و مدت دار می توان آنها را مدیریت نمود و به سمت و سوی درست هدایت کرد.