«باغ ـ ‌مزار میرزا كوچك» ایده که از کنگره تاریخ معماری فراتر نرفت

هفدهم فروردین ماه بود که کنگره تاریخ معماری و شهرسازی گیلان به همت سازمان میراث فرهنگی برگزار شد. چکیده مقالات ارایه شده به این کنگره در یک کتابچه  منتشر شد.

مهندس مهدی مجابی،عضو هیات علمی دانشگاه علم و صنعت ایران و عضو شورای راهبردی میراث فرهنگی ماسوله، در چکیده مقاله خود –که البته در دو روز همایش فرصت قرائت نیافت ایده «باغ مزار میرزا کوچک» را ارایه داده بود.

اگر تفکر اسطوره شناسان در بازگشت فِرَوَهَران در سال نو را بپذیریم، توجه به گورستان سلیماندارب که مفاخر زیادی از گیلانیان را در خود نهفته دارد- نیازمند توجه جدی مدیریت شهری به عنوان یکی از پازل های گردشگری است.

گیلان مصور به همین منظور مقاله مهندس مهدی مجابی را در روزهای پایانی سال ۹۶خورشیدی بازنشر می دهد باشد که مدیریت شهری در سال جدید این ایده را عملیاتی نماید.

ایده اصلی باغ-مزار میرزاكوچك در قبرستان سلیمانداراب رشت‌گونه جدیدی از باغ-مزارهای ایرانی را به نمایش می‌گذارد تا نقش و عملكرد گورستان‌های تاریخی را در شبكه فضای عمومی شهری معاصر به‌عنوان فضایی باارزش بازتولید كند.
باغ ـ مزار‌گونه‌ای از انواع باغ است كه تمام یا بخشی از عرصه آن به مزار یك یا چند شخصیت اجتماعی اختصاص می‌یابد. یكی از قدیمی‌ترین اسناد دوران اسلامی حكایت از دفن سلطان محمود غزنوی در باغی به‌نام پیروزی در غزنین در سال ۴۲۱ هجری قمری دارد. مزار سلطان سنجر در مرو نیز براساس برخی از منابع در میان باغی با طرح چارباغ قرار داشته است.
پیشینه باغ ـ مزار از دوران قبل از اسلام آغاز می‌شود. از دوره صفویه طراحی فضای باز با الگوی باغ پیرامون مقابر بیش از پیش رایج شد. این اماكن به‌صورت مقاصد زیارتی ـ سیاحتی  با ارائه خدمات بین‌راهی در آمدند. ایجاد محیطی خلوت و عرفانی از اهداف طراحان بود. مقبره شاه نعمت‌الله ولی در ماهان از نمونه‌های برجسته این سنت دوران اسلامی استباغ ـ مزارها را می‌توان در زمره نمونه‌های اولیه باغ‌های عمومی به حساب آورد. باغ -مزارهای معروف شیراز، حافظیه، سعدیه وباغ-مزار كریم خان زند در باغ ـ موزه پارس از نمونه‌های دایر و زنده این الگوی معماری و شهرسازی است. در خراسان باغ -مزارهای معروف و متعددی وجود دارد. قبرستان‌های مناطق شمالی ایران نیز به‌ویژه در گیلان و مازندران بیشتر وسیع بوده است. در محوطه‌های مذكور درختان كهنسال جنگلی از تعرض مصون مانده و در كنار برج‌های آرامگاهی، فضایی اسرارآمیز داشته‌اند. قبل از توسعه‌های جدید شهری این فضاها در بسیاری از شهرها و روستاهای شمالی فعال بود و بخشی لطیف از شبكه فضای عمومی را تشكیل می‌داد. در برخی از این مجموعه‌ها اماكن خدماتی متعددی وجود داشت. عرفا و هنرمندان و شعرای بنامی در باغ- مزارهای آذربایجان دفن شدند.
در حوزه كلان فرهنگی ایران نیز نمونه‌هایی از باغ مزارهای مشهور وجود دارد. این نكته كه بستر طبیعی نمونه‌های اخیر در سرزمین‌های مرطوب و سرسبز واقع است، از بدایع داستان انتقال الگوهای هنری از یك ناحیه به ناحیه‌ای دیگر، با اقلیم متفاوت است. به هر حال باغ‌سازی در شمال ایران نیز سابقه تاریخی و ویژگی‌های خاص خود را دارد.
باغ ـ مزار میرزا كوچك تقلیدی شكلی از باغ – مزارهای موصوف نیست بلكه به مفهومی اكولوژیكی، فرهنگی، تاریخی و انسانی توجه دارد كه به مرور از حوزه زندگی شهری ما زدوده می‌شوند. این الگو با باغ ـ مزارهای سلطنتی ـ زیارتگاهی و برج مقبره امرا و اسپهبدان متفاوت است.
این باغ – مزار در واقع‌گونه جدیدی از فضای معماری را ارائه می‌دهد كه در شرایط پویای زندگی شهری امروز به‌ویژه در ارتباط با فرایند حفاظت و احیای بافت‌های تاریخی كنش‌گر فعالی خواهد بود. این باغ عنصری ساختاری در شبكه فضای عمومی و خدماتی شهر است كه بخشی از هویت فرهنگی و تاریخی آن را نیز منعكس می‌كند. از این‌رو ترمیم و توانمندسازی ساختارهای اجتماعی مضمون اصلی عملكرد آن خواهد بود.